czwartek, 15 maja 2014

O grafii Futharku Starszego

Kamień runiczny w ścianie kościoła w Täby, Szwecja






Czy wiesz, jak rytować trzeba? Wiesz, jak badać trzeba?
Czy wiesz, jak rysować trzeba? Wiesz, jak obrabiać trzeba?
Havamal - Pieśń Najwyższego








* * * 

Wątpliwości, w jaki sposób zapisywać runy, są dosyć częste. Temat nie należy do najbardziej przystępnych, a rzetelne materiały stanowią rzadkość. Pomyłki najczęściej dotyczą znaków symetrycznych środkowo (czyli względem położonego centralnie punktu). Pytanie brzmi - czy istotnie są to pomyłki, a jeśli tak, to które wersje zapisu są prawidłowe, historyczne, a które stanowią raczej "ezoteryczną wariację"?

Z podobnymi wątpliwościami spotkałam się również dzisiaj, w odniesieniu do runy jera, obecnej w logotypie stowarzyszenia o tej samej nazwie. Niech zatem jera posłuży nam jako przedmiot skróconego studium grafii Futharku Starszego.

* * * 

Zależnie od źródła (a mowa teraz o źródłach współczesnych, niekoniecznie naukowych), spotykamy się z dwoma typami zapisu runy jera:




Wikipedia przedstawia znak prawoskrętny (patrząc od środka). Podobny zapis pojawia się w wykazie przedstawiającym Futhark Starszy w dużo bardziej rzetelnej pozycji, mianowicie "Runach" autorstwa Pauliny Herbowicz i innych. Z drugiej strony wydaje się, że wśród samych asatryjczyków upowszechnił się wariant lewoskrętny, występujący w "Świecie run" Igora Warnecka, ale też na stronie Runy Szerszenia.

Kto się myli?

* * * 

Nauka, a historia w szczególności, to bardzo przewrotna pani. Okazuje się, że spór o poprawny zapis jest nieuzasadniony, nie istnieje bowiem coś takiego jak "jedna prawdziwa" wersja.

Przede wszystkim należy sobie uświadomić, że Futhark Starszy najprawdopodobniej nie posiadał w pełni kanonicznej grafii. W praktyce oznacza to, że te same znaki, zależne od miejsca i czasu, potrafiły się między sobą dość znacznie różnić. Jera występowała nie tylko w dwóch przedstawionych wyżej wariacjach, ale także kilku innych.

* * *

Przyjrzyjmy się trzem znaleziskom historycznym.

Kamień z Kylver, Szwecja
Kamień runiczny z Kylver datuje się na IV-V wiek. Jest jednym z najstarszych znalezisk przedstawiających pełny Futhark Starszy. Iwaz i perdro występują tutaj w odwrotnej niż obecnie przyjmowana kolejności. Tuż przed nimi widoczny jest mały symbol. Przyjrzawszy się uważniej, rozpoznajemy w nim jerę w zapisie lewoskrętnym.

Kamień ze Stentoften, Szwecja
Kamień ze Stentoften w Szwecji, datowany na V-VII wiek, jest szczególnie ciekawym przypadkiem. Jera znajduje się na końcu trzeciego wersu (uznając lewą krawędź za górną). Zapis runy jest wyraźnie prawoskrętny, przy czym linie łączą się ze sobą. Dodatkowego smaczku dodaje fakt, że jera nie występuje w tym wypadku jako litera alfabetu, ale jako symbol oznaczający całe słowo (oznacza: rok).

Brakteat z Vadstena, Szwecja
Brakteat to rodzaj monety wybijanej z bardzo cienkiej blaszki. Wyrabiano je głównie w okolicach XII wieku, egzemplarz znaleziony w szwedzkim Vadstena jednak datowano na V wiek. Z uwagi na fakt, że w 1938 roku został skradziony z muzeum i nigdy go nie odzyskano, przeprowadzenie współczesnych badań nie jest możliwe.

Brakteat przedstawia Futhark Starszy w podziale na trzy aetty. Podziału tego używa się zresztą do dziś. Jera znajduje się tuż pod trzecią nogą zwierzęcia. Jak łatwo dostrzec, zapis jest lewoskrętny i ponownie linie łączą się ze sobą tworząc jeden znak.

* * * 

Na zakończenie warto wspomnieć, że jera nie jest jedyną runą występującą w wielu wariantach. Podobnie wygląda sytuacja kenaz (kaunan) oraz ingwaz (obie te runy, podobnie jak jera, pozbawione są pnia, przez co zwykle nie dorównują wysokością reszcie alfabetu), a także sowilo i tiwaz.


Na podstawie: P. Horbowicz, G. Kreutzer, W. Maciejewski i D. Skrzypek, "Runy", Warszawa: 2011.

5 komentarzy:

  1. Nie chcę polemizować ze wszystkimi tezami poruszonymi w tym artykule, ale jeżeli chodzi o runę "Jera" to sadzę, że choć początki zapisu tej runy, mogły czasami wyglądać różnie, to jednak ewolucja zapisu tej runy poszła w pewnym jasno określonym kierunku i że właściwy nurt "wyrósł" z runy prawoskrętnej, a wiec ona winna być uważana za "właściwą" ona bowiem dała początek następnym postaciom tej runy w "futharkach" późniejszych, gdy tymczasem wersja "lewoskrętna" była "ślepym zaułkiem ewolucji".
    Aby to potwierdzić proszę prześledzić rozwój historyczny tej runy - oto poniżej link okazujący ewolucję od futharku starszego poprzez formy przejściowe aż do futharku młodszego. Pozdrawiam

    http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Evolution_of_Jeran_rune.jpg

    OdpowiedzUsuń
  2. Moje większe zaufanie budzi uznana i dobrze recenzowana publikacja naukowa autorstwa znanych z imienia specjalistów, którzy przeprowadzili gruntowne i czasochłonne badanie, a swoje tezy poparli przykładami historycznych znalezisk, niż anonimowa grafika w Wikipedii (nie umniejszając samej Wikipedii, która w szerzeniu wiedzy popularnonaukowej nie ma sobie równych), oparta na nie wiadomo jakich źródłach. Jeśli więc poruszamy się w świecie naukowym, zdecydowanie nie jest to wystarczający argument na poparcie tezy "ślepego zaułka ewolucji".

    Oczywiście możemy poruszać się także w świecie uznania i intuicji. W takiej sytuacji jestem gotowa przyklasnąć - każdy ma prawo do swoich własnych wierzeń i przekonań. Ważne jedynie, żeby zaznaczyć ich subiektywność (w przeciwieństwie do obiektywnych faktów naukowych ;-)).

    OdpowiedzUsuń
  3. Dziękuję, za szybka reakcję - znaczy, że temat jet ważny i wymaga dogłębnej analizy, zanim będzie można wypowiedzieć się w temacie w sposób wiążący.
    Stoję jednakże na swoim stanowisku, że "lewoskrętność" runy jera jest tylko formą czasową (podobnie jak wiele innych run w swoim wczesnym stadium !), która już nie ewoluowała dalej. Dlatego nie negując zasadności stosowania w tzw. "praktyce" obu form na początku, tj. w futharku starszym (gdy zapis runiczny dopiero kształtował się!), to jednak tylko określone formy run ewoluowały dalej aż do futharku młodszego.
    Wersja "prawoskretna" z futharku starszego (wartość fonetyczna - "j") ewoluowała nadal "w prawo" w futharku nowszym osiągając kształt (niestety nie mogę załączyć grafiki!) o wartości fonetycznej "a, æ".
    Runa w kształcie "lewoskretnym" nie mogła przebyć tej ewolucji. Dlaczego ? Ponieważ jej dalsze przekształcenia "w lewo" [nie mogę tego zrobić w tym bloku edycyjnym] - (proszę sobie samodzielnie dorysować jej analogiczne formy przejściowe "lewostronne") doprowadziły by w rezultacie końcowym - do kształtu już istniejącej runy, o wartości fonetycznej "n".
    Nota bene ta runa ("n") już dalej się nie przekształcała i pozostała w takiej samej formie (oraz wartości fonetycznej) zarówno w futharku starszym jak i młodszym, co świadczy o stabilności tego kształtu.
    Dowód więc z przekształcenia się tej runy stanowi warunek wystarczający do uznania formy "prawostronnej" za wiodącej. (to tak odnosząc się do "obiektywnych faktów naukowych ;-)" ).

    OdpowiedzUsuń
  4. Basiu, Futhark Starszy obowiązywał między III a VII wiekiem. Przytoczone powyżej przykłady pochodzą z tego okresu w całej jego rozpiętości czasowej. Nie można zatem twierdzić, że dwie wersje obowiązywały jedynie w okresie "kształtowania się" tego alfabetu, skoro znajduje się je na przedmiotach powstałych także w czasie, gdy powolnie wychodził z użycia. Trudno też przypuszczać, że ludzie posługujący się runą jera obawiać mieliby się hipotetycznych przekształceń prowadzących do hipotetycznej nowej formy przypominającej naudiz. Znaleziska archeologiczne są obiektywne (zwłaszcza, że ich opis w tej kwestii akurat nie wymaga interpretacji), próby rekonstrukcji przekształcania (lub nie) poszczególnych znaków jednak stanowi (wzbogacające dyskurs, ale pozbawione charakteru dowodu) domniemanie naukowe ;)

    OdpowiedzUsuń
  5. na monecie URUZ również jest odwrócona w stosunku do najczęściej spotykanej wersji.

    OdpowiedzUsuń